Kademuren vernieuwen met een stimulans voor het onderwaterleven
Links: Thijs Middeldorp, directeur van de Ambassade van de Noordzee
Rechts: Thijs de Zeeuw, landschapsarchitect
De vernieuwing van de kademuren in Amsterdam is een uitdagende puzzel. De oplossing moet sterk, veilig en omgevingsvriendelijk zijn én ook de biodiversiteit verbeteren. Samen met Royal HaskoningDHV bedachten wij een uitgekiend concept met standaardisatie en Xstream-blokken, dat al deze doelen dient. Ook het onderwaterleven kreeg een stem in dit ontwerp, onder andere dankzij de Ambassade van de Noordzee. Door de inzichten van dit soort waardevolle maatschappelijke organisaties kunnen wij nóg meer duurzame impact maken voor een mooier Nederland, nu en in de toekomst.
Bijna 200 kilometer aan kademuren geven vorm aan het historische hart van Amsterdam. Boven water dragen ze bij aan veiligheid, bereikbaarheid én de charme van de stad. Onder water, onzichtbaar voor de meeste voorbijgangers, zijn ze een essentieel onderdeel van een groot ecosysteem dat in directe verbinding staat met de Noordzee. Bij de renovatie van de kademuren staat het deel boven water in de schijnwerpers, maar even belangrijk is de rol die de kademuren onder water spelen voor alles wat daar leeft.
‘De mens is volledig afhankelijk van planten en dieren en toch nemen we de ecologische belangen nauwelijks mee in onze besluitvorming’, vertelt Thijs Middeldorp, directeur van de Ambassade van de Noordzee. ‘Zo is de paling een bedreigde diersoort en ondanks alle goede intenties lukt het ons allen nauwelijks om hun aantal te vergroten. Daarom gingen we met het programma De stem voor de paling onderzoeken hoe deze vissoort beter vertegenwoordigd kan worden.’
Een stem voor de paling in Amsterdam
Hoe kun je luisteren naar de stem van de paling en zijn belangen ontdekken? De Ambassade van de Noordzee vroeg landschapsarchitect Thijs de Zeeuw om hiermee aan de slag te gaan. ‘In de overgang van zoet naar zout water moeten palingen door de steden heen. Daar zijn obstakels zoals gemalen, keringen en sluizen. Om de paling een politieke stem te geven in Amsterdam en invloed te laten hebben op de besluitvorming, moest ik hem leren kennen en zijn perspectief begrijpen. Ik heb een duikcursus gedaan om palingen te ontmoeten.’
Thijs maakte een palingkaart die liet zien dat een groot leefgebied in Amsterdam voor de paling onbereikbaar is. ‘Vervolgens heb ik een maquette gemaakt voor een palingpark in het Oosterdok, als ontmoetingsplek voor mens en onderwaterwereld. Daarmee liet ik zien hoe je de openbare ruimte anders kunt inrichten, waardoor de biodiversiteit onder water verbetert. Die maquette heeft veel belangstelling gekregen en het bewustzijn bij de gemeente vergroot.’
Ambtenaren duiken de grachten in
Dit leidde er ook toe dat een groep ambtenaren van de gemeente Amsterdam en Waternet met Thijs mee gingen duiken. Beleidsmakers en assetmanagers namen een kijkje onder water in de Noorder IJplas en in het Oosterdok. Die ontmoeting met het onderwaterleven namen ze vervolgens mee in hun besluitvorming. Een concreet resultaat hiervan zijn de ecologische eisen die werden gesteld aan de vernieuwing van de kademuren van Amsterdam, met specifieke aandacht voor de rivierdonderpad, een in Amsterdam vrij zeldzame, kleine bodemvis. Zo kreeg het onderwaterleven een stem in de hoofdstad.
Buiten de kaders
De vernieuwing van de kademuren is een grote uitdaging voor de stad. ‘De kademuren zijn soms al 100 jaar oud en niet gebouwd op de hedendaagse belasting’, vertelt Luc Schouten, projectorganisator bij BAM Infra Nederland. ‘Een groot deel is binnenstedelijk en de omgeving is kwetsbaar, omdat omliggende bebouwing is gefundeerd op houten palen. Dan moet je buiten de kaders denken om tot een slim ontwerp te komen en tot een methode die de omgeving niet aantast, geen stremmingen en geluidsoverlast veroorzaakt én duurzaam en kostenefficiënt is.’
Luc Schouten, projectorganisator bij BAM Infra Nederland
De gemeente Amsterdam selecteerde drie partijen voor een pilot om de kademuren te vernieuwen. BAM en Royal HaskoningDHV bedachten als combinatie Koningsgracht een innovatieve oplossing, de SAVE-methode, die we nu op een deel van de Brouwersgracht voor het eerst toepassen. SAVE staat voor Samen Amsterdamse kademuren VErnieuwen. Deze methode is gericht op snelheid en kleinschaligheid. Het doel is om de kademuren op een slimme, veilige en duurzame wijze te vernieuwen, in een drukke en uitdagende omgeving, mét zo min mogelijk hinder. In een gestandaardiseerd proces vernieuwen we de oude kademuur deel voor deel met klein materieel vanaf pontons op het water, die we als een trein langs de kademuur verplaatsen. Met de pilot werken we met de gemeente Amsterdam toe naar een mogelijke meerjarige raamovereenkomst voor de renovatie van de kademuren.
Stimulans voor de biodiversiteit
Als gevolg van de ontmoeting met het onderwaterleven was een van de ecologische eisen die de gemeente Amsterdam aan de oplossing stelde dat deze ruimte zou bieden aan de rivierdonderpad. Luc licht toe hoe ze hiermee aan de slag gingen: ‘Om leefruimte voor de rivierdonderpad te maken, kwamen de door BAM ontwikkelde Xstream-blokken als beste oplossing boven water. Door hun vorm kunnen ze onder een steile hoek geplaatst worden en is er veel holle ruimte waarin vissen zich kunnen verschuilen. Met deze blokken en een grindlaag voorkomen we dat er zand onder de kademuurconstructie wegspoelt. Zo blijft de constructie stabiel en ontstaat tegelijkertijd leefruimte voor onderwaterbeestjes.’
De Xstream-blokken pasten we eerder toe op rivierkribben en nu voor het eerst voor kademuren in grachten. Luc: ‘Bijkomend voordeel is dat je ze makkelijk kunt plaatsen en eenvoudig blokken kan toevoegen en weghalen als dat in de toekomst nodig mocht zijn.’ De Xstream-blokken worden zoveel mogelijk gefabriceerd van restbeton van andere bouwprojecten.
Duurzaamheid speelt een grote rol in de SAVE-methode. Zo gebruiken we slanke funderingspalen met weinig staal, waardoor bij de productie van de palen veel minder CO2 wordt uitgestoten dan bij traditionele kademuurvernieuwing. We zetten elektrische duwboten in, wat ook de CO2-uitstoot reduceert. Daarnaast behouden we met deze methode de bomen langs de kade.
Samenwerken voor natuurinclusief bouwen
Luc roemt de samenwerking met de gemeente Amsterdam bij de vernieuwing van de kademuren. ‘We werken al jaren goed samen met de gemeente. Onderling vertrouwen en een open houding zijn daarvoor belangrijk. De gemeente heeft in dit project echt haar nek uitgestoken door ons veel ontwerpvrijheid te geven.’
Diezelfde goede samenwerking en open houding zijn essentieel voor biodiversiteitsherstel. ‘Ik roep BAM en andere bedrijven op om te experimenteren met nieuwe manieren om de belangen van de natuur in besluitvorming te behartigen’, zegt Thijs Middeldorp. ‘Hoe klinkt bijvoorbeeld de stem van de leefomgeving in de bestuurskamer van BAM? En hoeveel invloed heeft deze stem, ook als de opdrachtgever de ecologische belangen niet zo scherp voor ogen heeft? Het is goed dat we als samenleving stappen vooruitzetten en daarbij horen nieuwe fundamentele en kritische vragen over de relatie tussen mensen en andere levende wezens.’
‘Het doel is de wensen van al deze andere stadsbewoners onderdeel te laten zijn van een programma van eisen én van het denken van aannemende partijen’, vult Thijs de Zeeuw aan. ‘Zo werken we samen aan een biodiverse samenleving.’
Luc concludeert: ‘BAM wil graag een partner zijn in maatschappelijke opgaven, zoals de vernieuwingsopgave van kademuren en biodiversiteitsherstel. De inbreng van organisaties als de Ambassade van de Noordzee stimuleert een constructieve en duurzame oplossing die ook goed is voor de leefomgeving en de biodiversiteit. Hun inzichten en kennis zijn ook essentieel om écht impact te maken. Willen we echt succesvol zijn, dan zullen we als bouwbedrijf onze horizon moeten verbreden en nieuwe samenwerkingen moeten aangaan. We zijn er trots op dat wij in zo’n complexe omgeving als Amsterdam, met de grachtengordel als Unesco Werelderfgoed, mogen bijdragen aan de vernieuwing en verduurzaming van de stad.’
Ambassade van de Noordzee geeft stem aan het leven in de Noordzee
Sinds de oprichting in 2018 zet de Ambassade van de Noordzee zich in om het niet-menselijke leven van de Noordzee tot een volwaardige deelnemer in onze samenleving en ons politieke stelsel te maken. Daarvoor heeft de Ambassade eerst goed naar de zee geluisterd. Nu vertegenwoordigt ze de zee in gesprekken en onderhandelingen in de samenleving en politiek met als doel in 2030 een Noordzee-inclusieve democratie te bereiken.
Op weg naar dit doel initieert de Ambassade publieksprogramma’s, campagnes en onderzoeken. Ook kijkt ze naar de mogelijkheid om ecosystemen een betere rechtspositie te geven, naar het voorbeeld van de zoutwaterlagune Mar Menor in het Spaanse Murcia – de eerste Europese ecologische rechtspersoon.
De inzichten en expertise van de Ambassade leiden tot verrassende resultaten, zoals bij de vernieuwing van de kademuren in Amsterdam.
Meer informatie: www.ambassadevandenoordzee.nl
